1ـ مرثیه سرایی و شعر رثایی
مرثیه سرایی در عزای سیدالشهداء را می‌توان در دو شاخه پی‌گرفت؛ نثر و نظم، که البته در این نوشته، بیش‌تر به «شعر رثا» می‌پردازیم. 
در این مورد، اگر از اشعاری که پیش از شهادت امام حسین% سروده شده ونیز رجزهای روز عاشورا چشم بپوشیم،[1] می‌توان اشعار «خالدبن معدان» ـ یکی از تابعین ـ در شام را هنگام عبور کاروان اسیران اهل بیت و سرهای بر نیزه، نخستین شعر رثایی در خصوص امام حسین% برشمرد: 
ای فرزند دختر پیامبر-! سرت را آورده‌اند، در حالی که به خون آغشته بود. با کشتن تو ، گویا آشکارا پیامبر را کشتند. 
[به خاطر دست یابی به کشتن تو تکبیر گفتند، ولی با شهادت تو، الله اکبر و لا اله الاالله را کشتند.] 
پس از او می‌توان از «بشیر بن جذلم» نام برد که پیش از آن‌که کاروان اسیران به مدینه برسد در مسجد پیامبر حضور یافت و با صدای آمیخته به گریه چنین خواند: 
ای اهالی شهر یثرب(مدینه)! این جا دیگر برای شما جای ماندن نیست؛ زیرا حسین% را کشتند. اشکتان را پی در پی فروریزید. بدن حسین% در کربلا به خون آغشته و سرش بر نیزه‌ها در گردش است.[2] 
از زینب کبری& نیز مرثیه‌ای در مدینه نقل شده است که می‌فرماید: 
چه جوابی خواهید داشت وقتی پیامبر- بپرسدتان: شما که آخرین امت‌ها هستید، با اهل بیت و اولادم چه کردید؟ آیا با شما عهد و پیمان نداشتم؟ چرا به عهد و میثاق خود وفا نکردید. من که نصیحت گر شما بودم، این جزایم نبود که به خویشاوندانم چنین ظلمی روا دارید.[3] 
از عبیدالله بن حر یکی از سران توابین نیز مرثیه‌ای در شهادت امام حسین% نقل شده است.[4] 
به جز این‌ها، در قرن اول و دوم هجری نام کسان بسیاری که مرثیه‌ای در شهادت سید الشهداء% سروده بودند، در کتاب‌ها آمده، مثل عقیم بن عمیق سهمی[5] و ابوالاسود دوئلی.[6] در قرن سوم و چهارم هجری نز نام شاعران بسیاری در کتاب‌ها ذکر شده از آن جمله می‌توان عبدالله بن عمار برقی و دعیل بن علی خزائی را نام برد.